ادبیات و فلسفه ما ظرفیت نظریه پردازی دارد اما در جهان حضور نداریم!، سیطره سطحی گرایی ارزش بر نشر - وبلاگ شیرین

به گزارش وبلاگ شیرین، خبرنگاران پردیس سیاسی: در قسمت نخست گفتوگوی ضعف تالیفات علوم انسانی با علی اکبر علیخانی استاد دانشگاه تهران به شرایط نابه سامان پژوهش در کشور و تنگناهای آن اشاره شد. علیخانی در بخش نخست این گفت و گو با تاکید بر جدایی و شکاف میان علوم انسانی و اجتماعی از سیاست عملی، عدم استقلال پژوهش های علوم انسانی و برخوردهای سلیقه ای و ایدئولوژیک با آن ها را یکی از مسائل جدی این عرصه دانست. او در ادامه این گفت و گو با نگاه انتقادی و درونی به علوم انسانی و اجتماعی به راه چاره های ممکن در این زمینه می پردازد.

اقدام اولیه و آغاز کاری برای حل مشکل جدایی علوم انسانی و اجتماعی از حوزه سیاستگذاری و اجرا از کجا باید باشد؟

به نظر می رسد متخصصان و صاحبنظران علوم انسانی و اجتماعی کشور به اقتضای شغل و رشته و تخصص از یک سو، و به اقتضای تعهد و مسئولیت اجتماعی و اخلاق حرفه ای از سوی دیگر، آماده همکاری هستند، این دولت و حاکمان و دستگاه های اجرایی هستند که باید اراده نمایند و در پنج قالب قانونمند، ساختارمند، نظارتمند، نتیجه مند، و بازخواست مند، دانشمندان و متخصصان علوم انسانی و اجتماعی را در نظام تصمیم گیری و اجرا مشارکت دهند. پیامبر اکرم(ص) به طور مکرر فرموده اند که حاکمان و سیاستمداران باید به نزد دانشمندان و متخصصان و علما بفرایند و از آن ها راه چاره بخواهند و نه بر عکس. پژوهشگران و متفکران و مراکز پژوهشی و دانشگاهی احتیاجی به مدیران اجرایی و نظام سیاسی ندارند و در اصل این نظام سیاسی است که به دانشمندان و متخصصان احتیاج دارد و برای اداره بهتر خود باید از آن ها یاری بخواهد. همچنین امام علی(ع) معتقدند که حاکمان و سیاستمداران و سیاستگذاران باید با دانشمندان و متفکران نشست و برخاست نمایند و نظرات آن ها را بخواهند و حتی اگر نظرات دانشمندان برخلاف سیاستگذاران باشد باید به آن گردن بنهند و تحمل نمایند. متخصصان و متفکران به تبع دانش و تخصصی که دارند از صندلی بالایی برخوردارند. یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ(مجادله: 11). اما در ایران بر عکس است، مدیران و تصمیم گیران همان برخوردی را که با کارمندان و کارکنان زیر دست خود دارند را می خواهند با متفکران علوم انسانی و اجتماعی داشته باشند و انتظار دارند که متخصصان در خدمت آن ها باشند و اظهار ارادت و اطاعت نمایند. در حالی که این انتظار و رفتار، هم برخلاف ذات علوم انسانی و اجتماعی است و هم اینکه دانشمندان و متخصصان، فارغ از زمان و مکان و افراد، معمولا چنین شرایطی را نمی پذیرند. در جهانی امروز هم این متخصصان و دانشمندان هستند که برای حاکمان خط مشی معین می نمایند و راه درست را نشان می دهند، و این حاکمان و سیاستمداران هستند دست احتیاج به سمت مراکز علمی پژوهشی دراز می نمایند. یک دلیلِ پیوند نخوردن متفکران و سیاستمداران این است که علوم انسانی و اجتماعی و پژوهشگران این حوزه 50 سال و صد سال آینده یک کشور را می بینند اما در کشورهایی که نهادسازی و نظام سازیِ عمیقی صورت نگرفته، یک حزب و جناح سیاسی و رئیس جمهور و وزیر بیشتر از 8 سال را نمی تواند ببیند، چرا که این خاصیت احزاب سیاسی است که نمی توانند به عمق بفرایند و این وظیفه به عهده محققان و دانشگاهیان گذاشته شده است.

البته در این میان نقدهای هم که به خود اصحاب علوم انسانی و دانشگاه وارد می گردد مانند غلبه کمی گرایی و تمرکز بر نوشتن مقاله و هر اثری برای ارتقا پیدا کردن در سیستم آموزشی.

نقدها زیادی بر خود اصحاب و جامعه علوم انسانی و اجتماعیِ کشور وارد است و یکی همین است که شما فرمودید. به قول سعدی: تو گمان نیک بردی که من این گناه دارم. ولی فعلا مشکل اصلی اینها نیست، مسئله ای که سبب رکود نسبی و کم نشاطی علوم انسانی و اجتماعی شده عمدتا از بیرون است. اگر آن مسائل تخفیف پیدا کند پرداختن به مسأله های درونی این علوم در اولویت قرار می گیرد. درباره غلبه کمّی گرایی که فرمودید، این هم مسئله ای است که از خارج از حوزه علوم انسانی و اجتماعی بر این حوزه تحمیل شده است. غلبه کمّی گرایی به عنوان مهمترین آفت، توسط سیاستگذاران و قانونگذاران ایجاد شده و اینها عمدتا غیر متخصصان علوم انسانی و اجتماعی بوده اند. در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، همواره سیاستگذاری و معین خط مشی و مدیریت دانش، توسط متخصصان علوم فنی مهندسی، علوم پایه، و علوم پزشکی اجرا شده است. هیچوقت متخصصان علوم انسانی و اجتماعی نقش معین نماینده و معنا دار نداشته اند. در شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس هم وضع کمابیش به همین صورت بوده است و مؤلفه های دیگری هم دخیل بوده اند که مهمترین آن سیاست زدگی است. این دو عامل مهم یعنی تصمیم گیری متخصصان غیر علوم انسانی و اجتماعی برای این علوم و سیاست زدگی، سیاستگذاری و قانون گذاری در باره این علوم را عوام گرایانه نموده و آسیب های بسیاری به این علوم زده که یکی از آنها کمّی گرایی در دو عرصه است که علوم انسانی و اجتماعی را تا حدی از رسالت اصلیِ آن منحرف نموده و ضررهای جبران ناپذیری وارد نموده که تا دهه های متمادی باقی خواهد ماند، این دو عرصه عبارتند از: نخست کمّی گراییِ آموزشی: که گسترش آموزش عالی و تأسیس انواع و اقسام دانشگاه ها در شهرهای عظیم وکوچک بدون داشتن زیرساخت ها و شرایط لازم را شامل می گردد. کمّی گراییِ آموزشی و گسترش آموزش عالی، دو پیامد مهم در پی داشته است، پیامد اول ظهور و وجود صدها هزار بلکه چند میلیون افراد دارای مدرک، که توانایی درک و حل مسأله و کارایی در حد مدرک خود را ندارند ولی مدعی هستند و از جامعه و دولت انتظار دارند و موجب نارضایتی آنها و خانواده هایشان نیز شده است. پیامد دوم رواج انتها نامه فروشی و مقاله فروشی و کارچاق کنی چاپ مقالات است، که اقداماتی بسیار غیر اخلاقی و سخیف به شمار می فرایند و جامعه علمی ایران را بی اخلاق و حیثیت ایران را در کل جهان خدشه دار نموده است. اوج کمّی گراییِ آموزشی در دهه هفتاد در دوره لیسانس بود، در دهه 80 به فوق لیسانس و در دهه 90 به دوره دکترا رسید و هم اکنون در دوره دکترا در اوج است و آثار زیانبار این کمّی گرایی در مقطع دکترا برای آینده کشور بسیار مخرب و زیانبار خواهد بود.

دوم کمّی گرایی پژوهشی: کمّی گرایی پژوهشی توجه به تعداد مقاله ها و کتاب در سیستم ارتقای دانشگاه ها بدون توجه به مسأله محوری و هدفمندی را شامل می گردد. بسیاری از مقالات و کتاب ها برای دریافت پایه و ارتقا نوشته می شوند و نه برای حل مسأله های کشور. ضمن اینکه آن دسته هم که برای حل مسأله ها و مسائل نوشته می شوند از سوی سازمان ها و دستگاه های اجرایی استقبال نمی شوند و تقاضایی وجود ندارد. با در نظر دریافت تمام شرایط، می توان گفت همین کمّی گرایی تا حدی به ظهور نشریات علمی و انتشار مقالات منجر شده و کتاب هایی نوشته شده که آثار خوبی هم در میانشان است، بنابر این تا زمانی که سازوکار دیگری برای جایگزینی ایجاد نگردد این رویکرد کمی در نگارش مقاله و کتاب را ناچارا و از روی اضطرار باید حفظ کرد ولی حتما باید به سوی کیفی تر و هدفمند تر کردن آن حرکت کرد. منتقدان به این رویکرد کمّی در شرایط فعلی حرفشان درست است اما برداشتن این فرآیند نیز نه تنها مسئله ای را حل نمی نماید، بلکه بدتر هم می گردد و همین آثار نیم بند هم فراوری نخواهد شد و پویایی حداقلیِ موجود هم کمتر می گردد. آفت و مشکل دیگر در همین زمینه، الزام استادان به چاپ مقاله در مجلات نمایه شده در وب آو ساینس است که دانشگاه تهران و احتمالا بعضی دانشگاه های دیگر آن را شرط لازم و قانونی برای ارتقا گذاشته اند. به نظر من هم حضور بین المللی و هم رقابت بین المللی برای استادان علوم انسانی و اجتماعی ما ضرورت تامّ دارد. برای ادامه حیات و پویایی علوم انسانی و اجتماعی در ایران، ما باید به سمت بین المللی کردن آموزش عالی ایران در هر دو حوزه آموزش و پژوهش به پیش برویم. اما این حضور علمی و بین المللی در قالب یک برنامه نظام مند و بلندمدت شدنی است نه با تصمیمات سطحی و تک بعدی و مقطعی، که هم موجب سرگردانی می گردد و هم زحمت و دردسر برای استادان در پی دارد. همین موضوع انتشار مقاله در مجلات خاصی که دانشگاه تهران در نظر دارد، یک ضرر و آسیب برای استادان، و یک ضرر و آسیب برای خود علوم انسانی و اجتماعی در پی داشته است. آسیب و ضرر برای استادان واعضای هیأت علمی این است که به دلایل متعدد از جمله فضای سیاسی و بین المللی نمی توانند مقالات خوب خود را در مجلات خارجی چاپ نمایند. تقریبا از سال 88 به بعد فضای ضد ایرانی در جهان اوج گرفت و به سبب تبلیغات یک طرفه رسانه های خارجی و بعضی رفتارهای داخل که مکمل و مؤید آن تبلیغاتِ ناصواب بود، صندلی و شأن ایران در جهان به شدت تنزل کرد. این فضای بدبینی و ضد ایرانی به مجامع علمی هم رسیده و اغلب مجلات مورد تأیید دانشگاه تهران، مقالات علوم انسانی و اجتماعی ما را از ایران به سختی می پذیرند و گاهی با تحقیر و رفتارهای توهین آمیز همراه است. اما آسیب و ضرری که الزام چاپ مقالات در بعضی مجلات خاص برای خودِ علوم انسانی و اجتماعی کشور در پی دارد این است که ما عمدتا مجبور می شویم در جهت اهداف آنها بنویسیم و خلاءهای علمی آنها را پر کنیم و احتیاجهای علمی آنها را برآورده سازیم. هر فصلنامه چارچوب و اهدافی دارد و برای برآوردن یک احتیاج نظری یا کاربردی تأسیس شده است. استادان ما مجبورند ماه ها برای نوشتن مقاله ای وقت بگذارند که مسأله جامعه دیگری است و این امر هدفمندی و مسأله محوریِ علوم انسانی و اجتماعی را در داخل کاهش می دهد. این تصمیم را نیز متخصصان غیر علوم انسانی و اجتماعی برای علوم انسانی و اجتماعی گرفته اند.

برای کاهش کمّی گرایی در علوم انسانی و اجتماعی و افزایش پویایی کیفی و درونیِ آن چه راه هایی وجود دارد؟

در حال حاضر اولا سیاستگذاری ها و تصمیم گیری ها برای علوم انسانی و اجتماعی کشور بر مدار سابق و همچنان به سمت کمّی گرایی است و همچنان رویکرد غیر متخصصانه و سیاست زده بر سیاستگذاری و تصمیم گیری برای این علوم حاکم است. ثانیا به دلیل کمبود شدید بودجه، حوزه علوم انسانی و اجتماعی به لحاظ سیستماتیک پویایی چندانی ندارد و فعالیت ها عمدتا فردی است که آن هم بُرد محدودی دارد. اساسا سرمایه گذاریِ معناداری روی علوم انسانی و اجتماعی انجام نمی گردد. ثالثا اغلب بخش های جامعه و اجزای دولت به سمت سطحی گرایی، شعارزدگی، ظاهرگرایی، روزمرگی، مقطع نگری و مواردی از این قبیل به پیش می فرایند و هر روز تشدید می گردد و این امر ریشه در عوام گرایی ساختارمند دارد. در چنین شرایطی ما چگونه انتظار داریم کمّی گرایی در نظام آموزش عالی و علوم انسانی و اجتماعی کشور کاهش یابد و به سمت کیفیت و پویایی برود؟ طبیعی است که جامعه علوم انسانی و اجتماعی کشور هم تابعی از کل جامعه است، وقتی سطحی گرایی ارزش، و روزمرّگی قاعده، و دنبال درآمد دویدن دغدغه مراکز علمی می گردد، طبیعی است که دانشگاه ها و فراوری آثار علوم انسانی و اجتماعی هم تحت تأثیر قرار می گیرند و پیامدهای آن در نشر هم پدیدار خواهد شد. این فرایند به شدت علوم انسانی اجتماعی را تنزل داده، گاهی از محتوا تهی نموده، و به کارآیی و فلسفه وجودی آن آسیب زده است. همچنین آن را دچار ظاهر گرایی و روزمرگی نموده و از اهداف بلند مدت و استراتژیک باز داشته است.

اگر بخواهیم علوم انسانی و اجتماعی و آثار منتشره این حوزه را به سمت کیفی گرایی ببریم باید در درجه اول آفات و موانع و علل آسیب زا را کاهش بدهیم که به بعضی از آنها اشاره کردم، و در مرحله بعد زمینه ها، لوازم و الزامات آن را از راه های مختلف فراهم کنیم. این راه ها متعددند که فرصت پرداختن نیست و من فقط به چند مورد اشاره می کنم. نخست این که علوم انسانی و اجتماعی نیز مانند همه پدیده های دیگر در عرصه رقابت رشد می نماید. در علوم انسانی و اجتماعی باید همه تفکرات و نگرش ها حضور داشته باشند و رقابت نمایند تا در فرایند رقابت، هم افزایی صورت گیرد و یکدیگر را رشد دهند و تقویت نمایند. بنابراین یک بخش از رشد و تقویت علوم انسانی منوط به آزاد بودن اظهار نظر و نظریه پردازی و تفکر است. این رقابت و پنجه در افکندن با رقیب و درگیری نظریه های مختلف با هم، همه نظریه های علوم انسانی و اجتماعی را تقویت می نماید و موجب شور و نشاط می گردد. در جامعه علمیِ خمود و بی نشاط و بی انگیزه، رشد و پیشرفتی حتی برای نظریه های موافق حاکمیت وجود ندارد. دولت باید از نظریه های علوم انسانی و اجتماعیِ مخالف خود دست کم به خاطر حفظ و تقویت تفکر موافق خود حمایت کند. در حال حاضر نه تنها از اندیشه های علمیِ مخالف حمایت نمی گردد بلکه حتی نظریه پردازی ها و فراوری دانش و اندیشه موافق دولت و حکومت هم حمایت نمی شوند و در شرایط نامناسبتی از امکانات و بودجه هستند. راه دوم اینکه سازمان ها، و نهادهای عمومی و دولتی، گروه ها و جناح های سیاسی و تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی و رسمی و غیر رسمیِ خارج از جامعه علمیِ علوم انسانی و اجتماعی، در این حوزه دخالت و ورود ننمایند تا این علوم راه خود را بیابند و برنامه ها و طرح های درازمدت برای خود طراحی و پیگیری نمایند. سوم اختصاص بودجه درخور و فضا و امکانات متناسب با شأن دانش و دانشمندان است. راه چهارم و مهم وارد شدن در رقابت بین المللی است، ایران کشوری با پیشیبنه علمی و فرهنگی چند هزار ساله است و علوم انسانی و اجتماعیِ نحیف و عمدتا مصرف نماینده فعلی در شأن این کشور نیست. علوم انسانی و اجتماعی ایران باید وارد عرصه بین المللی گردد و به تدریج خود را تقویت کند تا بتواند با علوم انسانی و اجتماعی جهان رقابت کند. در میراث علمیِ اسلامی ایرانی و در متون و آموزه های اسلامی ظرفیت های بسیاری وجود دارند که می توانند به مثابه پشتوانه در حوزه علوم انسانی نظریه پردازی و در قالب های امروزین و دانشگاهی ارائه شوند. ادبیات غنیِّ فارسی و اندیشه های دانشمندان و فیلسوفان و شاعرانِ حکیم ایرانی اعم از فردوسی، نظامی، سنایی، مولوی و ... مملو از ایده ها و بنیان های معرفتی است که می تواند در حوزه علوم انسانی و اجتماعی در قالب های امروزی مطرح گردد و برای امروز مفید باشد و ظرفیت ارائه بین المللی داشته باشد. نهج البلاغه و نهج السعاده یک ظرفیت عظیم علمی و پژوهشی است که می تواند نظریه پردازی گردد و در جهانی امروز مطرح باشد اما مسئله این است که ما اصلا در جهانی امروز حضور نداریم. شما امروز هر مرکز مهم دانشگاهی و پژوهشی در جهان را آنالیز کنید استادان متعددی از کشورهای در حال توسعه می بینید که دولتشان آن ها را فرستاده و تامین اقتصادی می نماید. آن ها از این طریق هم با مباحث روز جهان آشنا می شوند و هم اقتضائات رقابت های بین المللی را درک می نمایند ولی در این مراکز و دانشگاه ها به ندرت یک ایرانی دیده می گردد که از طرف دولت ایران اعزام شده باشد. قوانین و حمایت های ایران از فرصت های مطالعاتی در مقایسه با کشورهای مشابه بسیار ناچیز و تقریبا هیچ است در حالی که امروزه تمام دولت ها و حکومت ها سرمایه گذاری های کلانی برای تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی و حضور دانشجویان و استادان خود در دانشگاه های مهم جهان انجام می دهند تا بتوانند با متفکران جهانی تبادل علمی داشته باشند و علوم انسانی و اجتماعی خود را در جهان مطرح نمایند. در ایران برای مثال دانشگاه تهران یکی از کارهایی که نموده این است که برای ارتقای اساتید آنها را الزام نموده مجلات خاص خارجی مقاله چاپ نمایند بدون این که زمینه ها و الزامات آن را فراهم کند یا کارشناس و دستیاری در اختیار استادان بگذارد، یا اعتبار پژوهشیِ مورد احتیاج را بدهد. یعنی عملا هیچ یاریی نمی نماید و نمی تواند بکند چون دانشگاه ها هم تابع الزام ها و سیاست ها و خط مشی های خارج از دانشگاه هستند و آن الزام ها و شرایط و سیاست ها اغلب مبنای علمی و عقلی و تخصصی برای رشد علوم انسانی و اجتماعی ندارند. در کشورهای مختلف جهان از چین و ژاپن گرفته تا کشورهای اروپایی و آمریکا، استادان اعتبارات پژوهشی خیلی بالایی دارند، در حدی که ما شرمسار می شویم بگوییم در دانشگاه تهران گرنت یا اعتبار پژوهشی داریم. روشن است در چنین شرایطی استادان و پژوهشگران ایرانی هیچگاه نخواهند توانست در عرصه علوم انسانی و اجتماعی در جهان حضور داشته باشند چه برسد که رقابت نمایند و اندیشه ها و تفکرات ایرانی و اسلامی را آنجا مطرح نمایند.

پس در اینجا به نوعی به نهادهای سیاستگذار و تصمیم گیر می رسیم.

بله همینطور است، و مشکل اصلی این است که علوم انسانی و اجتماعی دغدغه نهادهای سیاستگذار و تصمیم گیر ذیربط نیست، آن ها بیشتر دغدغه سیاسی دارند، و بسیاری نیز تخصصی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی ندارند. از طرف دیگر وزارت علوم به عنوان مهمترین سازمان اثر گذار در این حوزه، همواره یک نگاه درجه چندم به علوم انسانی و اجتماعی داشته است چرا که در طول تاریخ وزارت علوم، تقریبا همواره متخصصان علوم پایه و فنی مهندسی یا پزشکان مدیریت داشته اند و به نظر می رسد این وزارت خانه در سیاستگذاری و مدیریت علوم انسانی و اجتماعی پیروز نبوده است و مدیران ارشد وزارت علوم در دوره های مختلف تصویر دقیق و روشنی از علوم انسانی و اجتماعی نداشته اند در حالی که اغلب فکر می کردند دارند. کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس یا شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز بیشتر دغدغه های سیاسی و فرهنگی دارند و کم تر دغدغه های علوم انسانی و اجتماعی در آن ها و جود دارد. به نظرم یکی از راه های برون رفت از این مشکل این است که حوزه فرهنگی و تبلیغی و ترویجی در این نهادها از سیاستگذاری علمی و پژوهشی علوم انسانی و اجتماعی جدا گردد و فقط متخصصان علوم انسانی و اجتماعی به دور از گرایش های سیاسی برای آن سیاستگذاری و قانونگذاری نمایند. ما از سال 84 و به خصوص 88 به این طرف به تدریج شاهد شکل گیری یک جریان ضد علم و ضد تخصص در کشور هستیم. جریانی که در داخل جامعه علمی کشور است و در نهادهای متصدی علم هم حضور دارد و بعضی از منادیان آن عضو هیأت علمی دانشگاه هم هستند ولی وجوه سیاسی و شعارگرایی و سطحی نگری در آن غالب است و به نظر می رسد بینش یا اعتقاد چندانی نسبت به ضرورت و اهمیت علوم انسانی و اجتماعی نداشته باشند و می توان آن را عوام گرایی نخبگانی نام نهاد. این جریان ضد علم آسیب زیادی به علوم انسانی و حوزه پژوهش زده که می توان نمونه های مختلف آن را استخراج کرد و نشان داد.

شاید نظر آنها و بسیاری از مدیران این است که علوم انسانی و اجتماعی انعکاس دهنده احتیاجها و واقعیت های جامعه نیست. آیا به نظر شما هست؟

فرض را بر این می گذاریم که بخش عمده ای از علوم انسانی و اجتماعی ما منعکس نماینده احتیاجهای جامعه نیست یا در حل مسائل جامعه ناتوان است. اما بخش دیگری از این علوم و متخصصانِ آن، هم احتیاجهای جامعه را منعکس می نمایند و هم توانایی ارائه راه چاره برای حل احتیاجهای جامعه را دارند و هم می تواند به حل مسئله ها و مسائل یاری نمایند، حال پرسش این است که از همین مقدار هم چقدر از سوی دولتمردان و حاکمان و تصمیم گیران استقبال و استفاده شده است؟ همان تعداد محدود از متفکران و استادان علوم اجتماعی کشور که قادر هستند واقعیت های جامعه را درک و مسئله های مختلف را حل نمایند تا چه در حد سیاستگذاری ها حضور دارند و تا چه حد حرف و نظر آن ها و نتایج یافته هایشان برای تصمیم گیران ملاک است؟ پاسخ روشن است، تقریبا هیچ یا اندک و یک دلیل آن همان توهم دانایی است. ابتدا باید از سوی دولت و نظام سیاسی تقاضا برای دریافت نظرات و راه چاره مسائل از صاحبنظران علوم انسانی و اجتماعی وجود داشته باشد. جامعه ای که در بدویت پژوهشی به سر می برد و توهم دانایی دارد، اصلا احساس احتیاج نمی نماید که علوم انسانی و اجتماعی را به کار ببندد چه این علوم انسانی قادر باشند مسائل و مسائل را حل نمایند و چه قادر نباشند. در هر حال تقاضای جدی و ساختاری از سوی سیاستگذاران وتصمیم گیران برای بهره مندی از علوم انسانی و اجتماعی وجود ندارد.

به نظر شما جریان هایی چون بومی سازی علوم انسانی که در دهه های گذشته در فضای فکری کشور ایجاد شده اند چه دستاوردی برای علوم انسانی و اجتماعی داشته اند؟

ایده علوم انسانی و اجتماعیِ بومی ایده بسیار درست و ضروری برای کشور بود که دچار سیاست زدگی و قربانیِ آن شد. به عبارت دیگر، گروه ها و جریان های سیاسی و رسانه ها وارد بحث تخصصی و مهم بومی سازی شدند و آن را سیاسی و خطی و جناحی کردند و به تسویه حساب و کوبیدن این و آن پرداختند و هر کدام اهداف خاص خودشان را دنبال کردند، در اصل هیچکدام دنبال بومی سازی این علوم نبودند چون نه توان آن را داشتند و نه اغلب قدرت درک آن را. سخن زبان حال علوم انسانی و اجتماعی کشور این است که گروه ها و جریان های سیاسی اجازه بدهند این بخش از جامعه علمی سرنوشت خودش را معین کند و راه خود را برود. خاصیت حزب و گروه و خبرگزاری و روزنامه هایی که به این جریان ها متصل هستند این است که دنبال روزمرگی و فضاهای رسانه ای و جوسازی های مقطعی باشند چرا که ذات و کار ویژه آن هاست. اما علوم انسانی و اجتماعی این گونه نیست، موضوع مهمی مثل خلق علوم انسانی و اجتماعی بومی به آرامش و تفکر و تامل و تعمق از یک سو، و بودجه های کافی از سو دیگر احتیاج دارد و باید چشم انداز چند دهه ای و چند قرنی برای خودش تعریف کند. بنابراین جریان های سیاسی کشور باید دست از سر علوم انسانی و متفکران و محققان آن بردارند. این جریان ها اگر چه ممکن است با انگیزه خدمت وارد شوند ولی با ورود خود نه تنها خدمتی نمی نمایند بلکه به شدت به این علوم هم آسیب می زنند. یکی از موضوعات همین بومی سازی است که به عنوان یک بحث تخصصی و مهم باید به متخصصان علوم انسانی و اجتماعی کشور واگذار گردد. بومی سازی کاری عمیق است که در دراز مدت و چند دهه به ثمر می رسد نه به گونه ای که عده ای گمان می نمایند با برگزاری چند جلسه و مصاحبه و همایش می توان بومی سازی انجام داد. فراوری علوم انسانی و بومی کردن آن قواعد خاص خودش را دارد و تا علوم انسانی و اجتماعی از سیاست جدا، و استقلال آن به رسمیت شناخته نگردد، جان نخواهد گرفت.

بگذارید نگاهی هم به عرصه نشر آثار بیاندازیم، شما جریان های حاکم در فضای نشر و ارتباط آن با چرخه فراوری را چقدر در شرایط علوم انسانی مهم می دانید؟

جریان های حاکم در فضای نشر تابع و عَرَضی هستند و جریان های موجود در فضای فراوری متبوع و ذاتی. هر گونه تغییر و تحول در حوزه نشر تابع تغییر و تحولات عمیق تر در حوزه فراوری دانش و اندیشه است. فراوری دانش و اندیشه و نظریه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی اقتضائات ویژه خود را دارد که تابع علل و عوامل دیگری است و چندان تابع بازار نشر نیست ولی بازار نشر تابع حوزه فراوری دانش و اندیشه است. ما فارغ از بحث انتشار، ابتدا باید بتوانیم اندیشه و دانش و نظریه فراوری کنیم. ممکن است هدف بسیاری از پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی ضرورتا نشر نباشد. با این حال چون در مجموع در عرصه فراوری دانش قوی و پربار نیستیم طبیعی است که این ضعف خود را در عرصه نشر هم نشان داده است. اگر فراوری دانش و اندیشه و نظریه رونق گیرد و پررنگ باشد نشر هم رونق خواهد گرفت و مشکل پیشی دریافت آثار ترجمه بر تألیف نیز حل می گردد. حدود بیست سی سال پیش کتاب های تخصصی را در تیراژ دو هزار جلد را منتشر می کردند اما الان این عدد به 200 نسخه رسیده است. در حالی که هم جمعیت و هم تعداد افراد تحصیل نموده و دارای مدارج علمی بیشتر شده، با اینحال تیراژ آثار تخصصی یک دهم شده است. یک دلیل می تواند رواج نسخه دیجیتالی آثار باشد ولی به نظرم یک دلیل مهم هم بدویت پژوهشی جامعه است که به خواندن کتاب احساس احتیاج نمی نماید. کسی که مدرک دکتری یا فوق لیسانس دارد، فقط مدرک دارد و پژوهشگر و متخصص نیست و در همان فرآیند کمّی گرایی این مدرک را گرفته تا در سازمانی که مشغول به کار است به او دکتر بگویند، اما مطالعه و تحقیق احتیاج او نیست در نتیجه کتاب هم نمی خرد. بنابراین شایسته است اصل تمرکز بر تقویت فراوری دانش و اندیشه باشد تا عرصه نشر هم به تبع آن بهبود پیدا کند.

پس به نظر شما مشکل در عرصه پژوهش موجب شده آمار کتاب های ترجمه از تالیف پیشی بگیرند؟

بله همینطور است. از آنجا که فراوری دانش و اندیشه در علوم انسانی و اجتماعی بسیار سخت است و بودجه و زمان و هزینه زیادی می طلبد، بهترین و آسانترین راهی که باقی می ماند استفاده از فراوریات فکری دیگران است. الان در شرایطی هستیم که علوم انسانی و اجتماعی ما به نوعی در رکود نسبی است، قادر نیست آثار پرمایه که قانع کردن نماینده مخاطب داخلی یا قابل رقابت بین اللملی باشد فراوری کند در نتیجه به وسیله ترجمه این خلاء را پر می نماید. الان اگر موسسه ای بخواهد یک اثر عمیق و پژوهشی فراوری کند باید چندین سال وقت با چند میلیارد بودجه صرف کند، نه آن بودجه را دارد و اگر هم داشته باشد درست و به آسانی هزینه نمی نماید، و نه صبر و حوصله که چندین سال منتظر بماند، در نتیجه با هزینه کم تر دست به ترجمه می زند.

اگر بخواهیم یک آسیب شناسیِ همراه با ارائه راه چاره در این زمینه داشته باشیم چه خواهد بود؟

من به بعضی از مهمترین آسیب ها و راه چاره ها اشاره می کنم، ضمن اینکه وقتی ما مسأله و مشکل را دانستیم یک قدم جلو هستیم و برطرف و حل آن خودش راه چاره است. نخست اینکه بودجه و منابع اقتصادی در حدی که علوم انسانی و اجتماعی بتواند رشد کند و تأثیر گذار باشد تخصیص داده نمی گردد. امروز ارقام بودجه های پژوهشیِ علوم انسانی و اجتماعی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه حیرت انگیز است در حالی که در ایران یک صدم بلکه یک هزارم آنها بودجه تخصیص داده نمی گردد و همین اندک مقدار هم عمدتا درست هزینه نمی گردد، اساسا در ایران درک نمی گردد که فراوری علوم انسانی و اجتماعی چقدر هزینه دارد. دوم اینکه مدیران و مؤسسات پژوهشی و ساختارها هم ظرفیت بالا و شایسته ندارند، ساختارهای پژوهشی و قوانین و مقررات در موسسات پژوهشی بسیار ضعیف و نحیف است و قادر نیستند پژوهش های عمیق یا کلان را مدیریت نمایند. برای رشد علوم انسانی و اجتماعی و به تبع آن انتشار آثار ارزنده در این حوزه، این قوانین باید بازنگری و متناسب با فراوری کارهای عظیم تنظیم شوند. سوم اینکه خود جامعه علمیِ علوم انسانی و اجتماعی در داخل خودشان از چنان بینش و نگرش عمیق، و بلند نظری و سعه صدر، و خودساختگی برخوردار نیستند که بتوانند ببینند و تحمل نمایند که همکارانشان پروژه های کلان و چند میلیاردی اجرا می نمایند، در بعضی موارد و بعضی متخصصان و اصحاب علوم انسانی و اجتماعی نگاه ها بسته و کوته بینانه است. در موسسات علوم انسانی و اجتماعی پروژه یک یا چند میلیاردی به کسی واگذار نمی گردد افق های دید، بسته تر و کوتاه تر از این است که بودجه کلان صرف و کارهای عمیق و بنیادین تحویل گرفته گردد. چهارم اینکه در کشور ما پروژه های پژوهشی در فضای رقابتی واگذار نمی شوند و عمدتا روابط شخص یا توصیه یا وابستگی سیاسی و جناحی معین نماینده است. قانونی هم وجود دارد که بعضی سازمان ها و ادارات دولتی را موظف می نماید بخشی از بودجه خود را برای پژوهش صرف نمایند، این قانون هم معمولا صوری اجرا می گردد یا بودجه ها در پژوهش های معمولی و گاهی ضعیف صرف می گردد. پنجم این که شفافیت پژوهشی وجود ندارد. در آثار پژوهشی جامعه ایران از مراحل ابتدایی از جمله تایید و معین پروپوزال تا مراحل انتهای، فرایندها، معیارها، و نتایج، شفاف و در معرض دید عموم نیستند. ششم اینکه گاهی در ایران وقتی در عرصه پژوهش هزینه می نمایند، انتظار دارند نتیجه فیزیکیِ آن را ببینند مانند عرصه مهندسی که سد و ساختمان و قطعه و دستگاه را می بینند. به همین دلیل بعضی مدیران ارشد برنامه و بودجه می گویند وقتی ما در علوم انسانی هزینه می کنیم باید ببینیم چه نتیجه ای حاصل و فراوری شده است و اساسا درک نمی گردد صرف هزینه در علوم اجتماعی و انسانی در چه مواردی خود را نشان می دهد که پرداختن به آن احتیاجمند بحث جداگانه ای است. در چینی شرایطی طبیعی است که دانش و اندیشه های جدید و عمیق و اثرگذار فراوری نگردد و این خلا به وسیله ترجمه جبران گردد و جامعه علمی به سوی استفاده از فراوریات و دستاوردهای فکری و فرهنگیِ سایر کشورها و عمدتا غرب برود، در این فرایند، علوم انسانی و اجتماعی کشور هر روز بیشتر در موضع ضعف قرار خواهد گرفت و تفکر و رویکرد و نگاه دیگران بیشتر بر او غالب خواهد شد.

به عنوان آخرین پرسش شما شرایط آینده علوم انسانی کشور را با توجه به شرایط کنونی و گسترش شبکه های اجتماعی و فضای مجازی چطور می بینید؟

شبکه های اجتماعی و رشد حیرت انگیز ارتباطات و فضای مجازی همانند تیغ دو لبه ای است که هم فواید و آثار مثبت و هم آفاتی دارد. از جمله تبعات مثبت آن برای استادان و محققان علوم و انسانی و اجتماعی در دسترس قرار دریافت منابع مطالعه برای همگان است. همچنین استادان به وسیله گروه های مختلف با سرعت در جریان افکار هم قرار می گیرند و هم افزایی علمی صورت می گیرد و اطلاع رسانی ها سریع و گاهی مستند صورت می گیرد. اما نسل های جدیدتر، بیشتر در فضاهایی سیر می نمایند که کم تر علمی و عمیق است. اینکه دانشجویان کمتر در کتابخانه ها و بین قفسه کتاب ها حضور پیدا می نمایند و به تورق منابع آثار متعدد در حوزه تخصصی خود نمی پردازند آسیب هایی دارد و می تواند به سطحی نگری و انتشار مطالبی که صحت و سقم آن معین نیست منجر بگردد. خطرات و آفات فضای مجازی در بخش هایی توانسته دانشجویان را تحت تاثیر قرار دهد و آن ها را از نوشتن و نگارش باز دارد در حالی که تفکر و نوآوری، ارتباط مستقیم با نگارش دارد و قلم و نوع نوشتن هر فرد مهم است و یکی از آثار آن فراوری اندیشه است، اما کپی پیست کردن که در این فضا بسیار رایج شده می تواند آسیب زا باشد و تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد. شایسته است اساتید محترم از دانشجویان بخواهند که ضمن استفاده از فضای مجازی و امکانات و اطلاعات گسترده آن، خودشان نیز دست به قلم ببرند و با ادبیات و سبک نگارش و تراوشات فکری خودشان مطلب بنویسند. از فضای مجازی و سایر منابع مطلب دریافت و همان ها را ویراست کردن و تغییر دادن و به گونه ای دیگر بیان کردن، کار بیگانه کردن و استفاده از حاصل فراوری دیگران است و اخلاقی هم نیست. ما باید نسل های آینده علمی را به نوشتن با قلم خود و بر مبنای تفکر خودشان دعوت کنیم، چنانکه شاعرگفت: در زمین دیگران خانه مکن/ کار خود کن کار بیگانه نکن.